Lekarz może podjąć legalnie interwencję medyczną jedynie w sytuacji, kiedy zgoda na zabieg czy leczenie wychodzi od pacjenta, który jest zdolny do jej samodzielnego i świadomego wyrażenia. Definicji pacjenta zdolnego do wyrażenia świadomej zgody przepisy prawa medycznego nie podają, ale wskazują na grupy pacjentów, którzy takiej zdolności nie posiadają:

Są to:

• małoletni

• ubezwłasnowolnieni

• osoby niezdolne do świadomego wyrażenia zgody na proponowane leczenie – o niezdolności owej decydują okoliczności faktyczne konkretnego przypadku medycznego; od wiedzy oraz doświadczenia lekarza zależy stwierdzenie, czy dany pacjent posiada zdolność do świadomego wyrażania zgody; jeśli u pacjenta stwierdzi się chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenie psychiczne (alkoholizm, narkomanię), lekarz powinien uznać, iż może mieć do czynienia z pacjentem niezdolnym do świadomego wyrażenia zgody – potwierdzenie tych przypuszczeń zależy zawsze od rozpoznania konkretnego przypadku medycznego.

Jedynie w przypadku, kiedy pacjent jest nieprzytomny lekarz nie będzie miał żadnych wątpliwości, czy osoba ta jest zdolna do świadomego wyrażenia zgody. W każdym z pozostałych przypadków lekarz musi rozeznać sytuację – szczególnie, kiedy ma do czynienia z pacjentem chorym psychicznie lub upośledzonym umysłowo. Prawo daje bowiem tym osobom dodatkowe gwarancje, które zabezpieczają możliwość samostanowienia, pomimo ich choroby lub upośledzenia. Jeśli taki pacjent sprzeciwia się przeprowadzeniu leczenia, ma do tego prawo. Gwarantują to zapisy art. 32 ust. 6 o zawodach lekarza i lekarza dentysty:

„Jeżeli jednak (...) pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, sprzeciwia się czynnościom medycznym (...), wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego".

Jak czytamy w „Medycynie Praktycznej”:

„Z uwagi na to, że niezdolność do świadomego wyrażenia zgody jest niezdolnością faktyczną, a nie prawną, ta kategoria pacjentów [czyli niezdolnych do świadomego wyrażenia zgody – przyp. red.] nie posiada (z tej racji) przedstawicieli ustawowych”.

Jeśli pacjent nie jest zdolny sam wyrazić zgody na badanie, mogą to uczynić za niego:

• opiekunowie faktyczni, czyli osoby, które bez obowiązku ustawowego sprawują nad pacjentem pieczę, ponieważ ze względu na wiek, stan zdrowia fizycznego lub psychicznego ów takiej opieki wymaga;

• sądy opiekuńcze.

Źródło: „Medycyna Praktyczna”